شاخص بورس چیست؟

مقدمه

در یک تعریف کلی، شاخص (index) هر پارامتری نشان‌دهنده سطح عمومی آن پارامتر است. یکی از کاربردهای مهم شاخص‌ها استفاده از آن‌ها در بازارهای مالی مخصوصاً بورس اوراق بهادار است.
اگر هدف شخص سرمایه‌گذار بررسی روند قیمت و یا بازدهی سهام یک شرکت مشخص باشد، به راحتی و با در اختیار داشتن قیمت سهام شرکت، سودآوری در دوره‌های مختلف زمانی و چند پارامتر دیگر قادر به انجام این کار خواهد بود. اما اگر هدف سرمایه‌گذار این باشد که این عمل را برای تمامی یا گروهی از شرکت‌های بازار سرمایه انجام دهد، این کار بسیار زمان‌بر بوده و عملاً برای یک فرد غیر ممکن است. این جا است که شاخص‌ها به کمک سرمایه‌گذاران می‌آیند.
در ادامه تعدادی از شاخص‌های پرکاربرد در بازارهاي جهاني و بورس اوراق بهادار تهران معرفی می‌شوند. برای مشاهده شاخص‌های منتخب، در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران قسمت مشخص شده در تصویر زیر انتخاب کنید و اطلاعات شاخص‌های مختلف را مشاهده کنید.

شاخص‌های مهم در بازارهای جهانی

یک ليست مختصر از شاخص‌هایی که در بورس سایر کشورها مورد توجه فعالان و سرمایه گذاران است در ادامه مشاهده مي‌کنيد.
جالب است بدانید که در اکثر بازارهای جهانی شاخص‌ها هم مورد معامله قرار می‌گیرند اما در کشورمان این امکان هنوز وجود ندارد.

انواع شاخص در بورس اوراق بهادار تهران

1- شاخص کل قیمت (TEPIX)

این نماگر تحت عنوان شاخص کل بیان می‌شود و نشان دهنده‌ سطح عمومی قیمت کلیه سهام موجود در بورس اوراق بهادار تهران است و میانگین افزایش یا کاهش قیمت سهام در بازار را نشان می دهد.
این شاخص در واقع همان عددی است که در اخبار و رسانه‌ها اعلام می‌شود.
از آن جایی که شاخص یک عدد است و واحد اندازه گیری خاصی ندارد، برای تفسیر و تحلیل آن یک سال مشخص را به عنوان سال پایه تعریف می‌کنند و تمامی ارقام قیمت سهام شرکت‌ها در آن سال را به عنوان مبنا در نظر می‌گیرند و پس از آن تغییرات قیمت سهام را نسبت به آن سال می‌سنجند. تاریخ مبدا اول فروردین سال 1369 و مقدار اولیه 100 واحد است.

نحوه محاسبه شاخص کل بورس

برای محاسبه از رابطه زیر استفاده می‌شود:

در رابطه‌ فوق، ارزش جاری هر شرکت برابر با حاصل ضرب تعداد سهام شرکت در قیمت پایانی آخرین روز معاملاتی آن است که به عبارتی ارزش بازار
شرکت تلقی می‌شود. مجموع ارزش بازار تمامی شرکت‌ها ارزش جاری بازار را تعیین خواهد کرد. مفهوم ارزش بازار را به طور دقیق‌تر می‌توانید در مقاله‌ی
.ارزش سهام در بازار سرمایه و انواع آن بخوانید

از آن جایی که در محاسبه ارزش بازار شرکت‌ها تعداد سهام آن‌ها اهمیت دارد، شرکت‌های با تعداد سهام بالاتر (سرمایه بیشتر) تأثیر بیشتری در (TEPIX (Tehran Price Index خواهند داشت.
در محاسبه شاخص کل، سود نقدی شرکت‌ها لحاظ نمی‌شود و تنها تغییرات قیمتی مد نظر است و همچنین شاخص کل در مواردی مانند افزایش سرمایه از طریق آورده نقدی و مطالبات سهامداران، افزایش یا کاهش تعداد شرکت‌ها و برخی موارد دیگر تعدیل می‌شود تا تغییرات حاصل از این رویدادها در آن تأثیرگذار نباشند.

مثالی از محاسبه شاخص کل بورس

:با فرض این که کل بازار در ابتدای سال 1369 شامل سه شرکت بوده
شرکت الف: 10,000 سهم به قیمت 2,000 ریال
شرکت ب: 20,000 سهم به قیمت 1,500 ریال
شرکت ج: 15,000 سهم به قیمت 5,000 ریال
:در نتیجه ارزش بازار در سال 1369 برابر خواهد بود با
(10,000×2,000) + (20,000×1,500) + (15,000×5,000) = 125,000,000 ریال
:که با توجه به رابطه‌ فوق برای محاسبه‌ شاخص کل خواهیم داشت
(125000000÷125000000) × 100 = 100

حال اگر در سال 1370 تعداد سهام شرکت‌ها تغییر نکرده باشد و قیمت‌ آن‌ها برای شرکت الف – ب – ج به ترتیب معادل 2500 ریال
1200 ریال و 6500 ریال شده باشد، شاخص کل در سال 1370 برابر خواهد بود با:

(10,000×2500) + (20,000×1200) + (15,000×6,500) = 146,500,000
(146,500,000 ÷ 125,000,000) × 100 = 117.2

به عبارتی می‌توان گفت شاخص کل 17 درصد طی 1 سال رشد داشته است. یعنی میانگین قیمت شرکت ها در طول 1 سال حدود 17 درصد افزایش داشته است.

2- شاخص کل هم وزن

همان طور که در سرفصل قبلی اشاره شد در محاسبه شاخص کل، شرکت‌هاي بزرگ‌تر با سرمايه بيشتر تاثير بيشتري در مقدار شاخص دارند. براي جلوگيري از اين اتفاق شاخص کل هم وزن معرفي شده است تا تمامي شرکت ها فارغ از تعداد سهامشان به يک مقدار در شاخص تاثيرگذار باشند.
به عبارتی در این شاخص بر خلاف شاخص کل قیمت، بزرگی یا کوچکی یک شرکت تاثیرگذار نیست و برای مثال شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس (فارس)
به عنوان بزرگترین شرکت بازار سرمایه با شرکت کوچکی مانند تولیدی کاشی تک سرام (کترام) تأثیر یکسانی دارند.

نحوه محاسبه شاخص کل هم وزن

شیوه محاسبه همانند شاخص کل قیمت است با این تفاوت که تعداد سهام شرکت‌ها در آن دخیل نیست و فقط قیمت در آن محاسبه می‌شود.
مبنای شاخص هم وزن 10,000 واحد بوده و از ابتدای فروردین 1393 معرفی شده است.

مثالی از محاسبه شاخص کل هم وزن

در ابتدای سال 1369:
شرکت الف: 10,000 سهم به قيمت 2,000 ریال
شرکت ب: 20,000 سهم به قيمت 1,500 ریال
شرکت ج: 15,000 سهم به قيمت 5,000 ریال
در ابتدای سال 1370:
شرکت الف: 10,000 سهم به قيمت 2,500 ریال
شرکت ب: 20,000 سهم به قيمت 1,200 ریال
شرکت ج: 15,000 سهم به قيمت 6,500 ریال
شاخص هم وزن در سال 1370 برابر خواهد بود با:

120 = 100 × (2,000+1,500+5,000) ÷ (2,500+1,200+6,500)

با توجه به مقدار به دست آمده افزایش شاخص هم وزن نسبت به کل (TEPIX) بیشتر بوده است.

مقايسه بين شاخص کل قيمت و هم وزن

زمانی که شاخص کل صعودی اما شاخص هم وزن نزولی است، این بدان معنی است که سهام اکثر شرکت‌ها در بازار کاهش قیمت داشته‌اند اما به دلیل افزایش
قیمت شرکت‌های بزرگ بازار (شرکت‌های شاخص ساز) شاخص کل صعودی بوده است.
می‌توان گفت شاخص هم وزن معیار بهتری برای بررسی کلیت بازار است.
برای مثال شاخص کل در ابتدای سال 98 برابر با 179 هزار واحد بوده و در روز پایانی معاملات سال 98، 512 هزار واحد را ثبت کرده است. شاخص هم وزن
نیز در ابتدای همین سال 33 هزار واحد و در روز پایانی به 177 هزار واحد رسیده است.
در نتیجه می‌توان گفت رشد قیمتی شرکت‌های کوچک بازار از شرکت‌های بزرگ بیشتر بوده است.

3- شاخص قیمت و بازده نقدی (TEDPIX)

یکی از مزایای سرمایه گذاری در بورس برای سرمایه گذاران، کسب سود یا بازدهی از دو طریق می باشد:
1- سود نقدی مصوب مجامع
2- افزایش قیمت سهام
این شاخص هر دو مورد فوق را در نظر می‌گیرد.
محاسبه آن همانند شاخص کل قیمت است با این تفاوت که در مخرج کسر علاوه بر قیمت در سال پایه سود نقدی پرداختی در آن سال نیز منظور می‌گردد.
(TEDPIX (tehran dividend and price index از فروردین 1377 در بورس تهران محاسبه و منتشر می‌شود.

4- شاخص بازده نقدی (TEDIX)

این شاخص تنها بازدهی ناشی از سود نقدی مصوب مجامع سالانه را در نظر می‌گیرد.
به عبارتی اگر مقدار آن صعودی باشد، برآیند شرکت‌ها سود بیشتری ساخته و در مجامع مقدار بیشتری از آن را تقسیم کرده‌اند. در این حالت ممکن است معامله‌گران بیشتر به سمت شرکت‌های DPS  محور متمایل شوند (برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد EPS  و DPS  به مقاله تابلو بورس مراجعه شود).

5- شاخص سهام آزاد شناور (TEFIX)

شناوری سهام به درصدی از سهام یک شرکت اشاره دارد که نزد سرمایه گذاران خرد است (که معمولاً حقیقی هستند) و قابلیت خرید و فروش در آینده‌ نزدیک را دارد. این سهام با هدف افزایش کنترل بر شرکت داد و ستد نمی‌شود. درصد شناوری سهام یک شرکت در صفحه مربوط به آن در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران مشخص است که در زیر یک نمونه از آن که متعلق به بانک ملت است برای مثال ارائه شده است.

50 B × 27% = 13.5 B

هر چه درصد شناوری سهام شرکت در بورس بیشتر باشد مقدار این شاخص به شاخص کل نزدیک تر خواهد بود.
هرچه درصد سهام شناور یک شرکت بیشتر باشد به نوعی می‌توان گفت سهام نقد شوندگی بالاتری دارد و برای سهامداران حقیقی جذاب‌تر است.

6- شاخص صنعت و مالی

کلیه شرکت‌های بورسی بر مبنای ماهیت فعالیتشان به دو بخش شرکت‌های صنعتی و شرکت‌های مالی تقسیم می‌شوند.
بخش صنعتی غالباً شرکت‌های تولیدی صنایع مختلف مانند محصولات فلزی، مواد غذایی، خودرو، پتروشیمی و …. بخش مالی شامل بانک‌ها، شرکت‌های سرمایه گذاری،
لیزینگ‌ها و … هستند.
برای مثال شرکت سرمایه گذاری پردیس (پردیس) و لیزینگ رایان سایپا (ولساپا) جزء دسته‌ اخیر هستند.

شیوه محاسبه این دو شاخص هم مانند محاسبه‌ی شاخص کل قیمت است با این تفاوت که تعداد و نوع شرکت‌ها در آن متفاوت است. لازم به ذکر است که این دو بخش
می‌توانند به صنایع تشکیل دهنده‌ی خود تقسیم شوند و برای هر بخش شاخص جداگانه محاسبه شود.
نکته‌ حائز اهمیت در این مبحث این است که توصیه می‌شود سرمایه‌گذار سبد سهامی از صنایع مختلف را انتخاب کند.
این کار تا حد زیادی می‌تواند از ریسک‌های موجود و پیش بینی نشده در بازار بکاهد.
چرا که در برهه‎‌های زمانی مختلف ممکن است برخی از صنایع با کاهش یا افزایش قیمت مواد اولیه یا نرخ‌های فروش و مشکلاتی که خارج از شرکت مورد نظر است همراه شوند (برای مثال کاهش قیمت نفت تاثیر به سزایی در سهام شرکت های پتروشیمی، پالایشی و شیمیایی خواهد گذاشت).

7- شاخص بازار اول و دوم

بورس اوراق بهادار تهران شرکت‌ها را با توجه به معیارهایی مانند درصد سهام شناور، میزان سرمایه، تعداد سهامداران و وضعیت سودآوری، در دو بازار اول و دوم تقسیم بندی کرده است. شرکت‌هایی که وضعیت بهتری در مولفه‌های ذکر شده دارند در بازار اول حضور دارند که خود به دو دسته تابلو اصلی و فرعی تقسیم شده اند.
هر یک از دسته بندی‌های نامبرده شاخصی دارد که میانگین تغییرات قیمت سهام را برای دسته نشان می‌دهد.

8- شاخص 30 شرکت بزرگ

بزرگی یک شرکت با مقدار ارزش بازار (ارزش روز) آن سنجیده می‌شود.
با وجود این که بیش از 300 نماد در بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شوند اما این 30 شرکت چیزی حدود 70 درصد کل ارزش بازار را تشکیل می‌دهند و تغییرات آن‌ها تاثیر زیادی بر شاخص کل قیمت دارد. شرکت‌های صنایع پتروشیمی خلیج فارس، فولاد مبارکه اصفهان، ملی صنایع مس ایران، پتروشیمی مارون، معدنی و صنعتی گل گهر، بانک ملت و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران جزو 30 شرکت بزرگ محسوب می‌شوند.

9- شاخص 50 شرکت فعال‌تر (برتر)

لیست 50 شرکت فعال‌تر هر 3 ماه یک بار و در ابتدای هر فصل در سایت سازمان بورس اعلام می‌شود.
معیارهایی برای انتخاب این شرکت‌ها وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها تعداد روزهای داد و ستد نماد در بازار است که به نوعی حکایت از نقد شوندگی بالای سهام این شرکت‌ها دارد.
این نماگر میانگین وزنی قیمت سهام این 50 شرکت را گزارش می‌دهد.

10- شاخص کل فرابورس (IFX)

در محاسبه این شاخص تغییرات قیمت سهام و سود نقدی سالانه شرکت‌های پذیرفته شده در بازار اول و دوم فرابورس محاسبه می‌شود.
(IFX (Iran Fara bourse Index به مانند شاخص کل قیمت، میانگین وزنی است و تعداد سهام شرکت در آن تاثیر دارد.

در پایان لازم است به این نکته اشاره شود که در مقاله حاضر سعی شده است از محاسبات پیچیده و طولانی پرهیز شده و مفاهیم به صورت ساده منتقل شوند.
در صورت علاقه‌مندی به جزئیات محاسبات، سامانه اینترنتی سازمان بورس در دسترس است.